Abraham e Isaac son esculturas de pedra que creou o Mestre Mateo para a catedral de Santiago, onde estiveron case mil anos. Levan algo máis de 50 no Pazo de Meirás. Tiralas das mans da familia do ditador Francisco Franco é unha batalla legal de alto valor simbólico, como tamén o é a recuperación de edificios históricos como Meirás, en Sada, ou a Casa Cornide, na Coruña. Nestes episodios xógase a restauración da dignidade de varias xeracións de vítimas, directas e indirectas, dunha ditadura sostida sobre un mar de sangue e medo. No arco que vai do 18 de xullo de 1936 (golpe de Estado) ao 15 de xuño de 1977 (as primeiras eleccións democráticas) operaron todas as modalidades de espolio, só en parte moderadas despois da derrota do fascismo en 1945.
Xan Carballa
O médico Darío Álvarez Limeses vivía en Tui. Alí tiña a consulta e vivía coa súa dona María Blázquez Ballester e os seus fillos Celso, Álvaro, Xosé María, Alfonso e Emilio. Na Alameda tudense foi fusilado despois dun infame xuízo o 30 de outubro de 1937. Non cumprira os 60 anos. Obrigados polas circunstancias a marchar, a residencia da familia, a Casa do Rollo, onde tamén se ubicaba a clínica, tivo que ser malvendida, pero pouco antes o médico militar César de Santiago aproveitou as circunstancias para saldar definitivamente a competencia: roubou o material que lle era de utilidade para a súa propia consulta e coa axuda duns soldados esnaquizou a culatazos o mobiliario. Por se podía quedar máis competencia profesional na vila tamén se beneficiou do fusilamento do coñecido como «médico dos probes», Alejo Diz Jurado, alcalde da vila.
Abraham e Isaac
Xulio Prada Rodríguez é un historiador especializado no estudo da violencia política, a República e o primeiro franquismo. O seu libro máis recente titúlase Marcharon con todo (Biblioteca Nueva), e profunda nun aspecto que durante tempo non centrou as investigacións sobre o golpe de Estado de 1936 e a guerra civil posterior: a represión económica. Múltiple, diversa, ás veces sen soporte legal e atraco puro, sobre todo entre xullo e novembro de 1936, e despois sistematizada nun continuo lexislativo diverso, «non podemos falar de que o balance sexa un masivo cambio de propiedade, pero si que podemos detectar dous ríos circulando. A un deles podémoslle seguir o curso documentalmente, porque se facían investigacións, abríanse sumarios e elaborábanse listados minuciosamente detallados de bens. Aínda danados polo tempo contamos con arquivos. Ourense é quen máis material conserva e en menor medida Lugo, Pontevedra e A Coruña. Despois hai outro río soterrado, do que fomos sabendo pola memoria oral e que non podemos cuantificar aínda que o imaxinemos, un río onde houbo picaresca, extorsión, aproveitamento das debilidades e complicidades cos represores, tamén para facerse con cartos e outros bens. Ou sexa, o propio das situacións de guerra».
O libro de Prada pode lerse coa distancia do forense ou con indignación. Fai o percorrido sobre como ía mudando a lexislación desde os primeiros decretos militares á Lei de Responsabilidades Políticas, que poñía moi alto o listón das penas económicas e explica desde as multas e as colectas de obrigado cumprimento para soster o esforzo de guerra ás extorsións abertas. Moitas sentenzas incluían penas económicas de indemnizacións que deixaban en moi mala situación as familias, e calculadas as máis das veces en función dos bens non tiñan especiais miramentos sobre a capacidade de subsistencia dos que quedaban.
Podemos facernos unha idea do interminábel e variado ronsel de multas collendo só algún dos once tipos distintos de sancións que Prada clasifica no seu libro escolmando entre un total de 5.537 multas impostas e documentadas só no período bélico de 1936-1939, cantidade que sería moi inferior á real: as relacionadas coa non contribución ás subscricións patrióticas; as de ofensa aos símbolos do novo Estado e os da relixión (saír dun lugar cando xa empezara o himno nacional, non saudar as efixies do ditador, proferir palabras contra o Movemento ou seguir bebendo nun local cando pasaba un desfile militar ou unha procesión, falar mal diante dun crego, blasfemar…); multas relacionadas co pasado político; multas por infraccións administrativas, por subversión, por pronunciar procacidades diante de señoritas, por pase clandestino de fronteiras, por non pagar a ficha da Falanxe…. O listado é tan extenso que parece difícil que se puidese facer unha vida cotiá sen sentir o alento da sanción asexando.
Morte e espolio producíronse en moitos casos sucesivamente e sempre había persoas ben informadas e conectadas co novo poder que se aproveitaban. Luís Lamela, historiador e biógrafo de Pepe Miñones Bernárdez (Corcubión 1900-A Coruña 1936) ten documentados diferentes casos. Ao avogado e empresario Miñones fusilárono no coruñés Campo da Rata e arruinárono en orde consecutiva. Deputado republicano radical, cando o sentenciaron impuxéronlle tamén unha multa de dous millóns de pesetas da época con embargo de bens. Lamela lembra que a familia conseguiu ir facendo fronte aos pagos pero a situación levou á descapitalización e á falta de liquidez das súas empresas. A principal, Electro Popular Coruñesa, acabou caendo de madura nas mans de Pedro Barrié de la Maza, que a fusionou coa súa Fábrica de Gas y Electricidad da que naceu FENOSA.
A posibilidade de recuperar parte do perdido nalgúns espolios e embargos dependía, non só de superar o medo, tamén de ter recursos económicos para sacar adiante unha batalla legal que só puido darse cos sucesivos cambios lexislativos rematada a guerra. Enrique Blein Budiño, alcalde de Vigo en 1931, fuxiu nos primeiros días do golpe pero axiña o detiveron e morreu en prisión dun cancro de gorxa en decembro do 36. Aos dous meses de enterrado, a viúva, con sete fillos de entre 4 e 17 anos, tivo que facer fronte a 50.000 pesetas de multa. Embargáronlle a vivenda da rúa Carral número 3, taxada en case 250.000 pesetas e outros bens. Apenas lle deixaron 1.000 pesetas mensuais para manutención. Cando puido reclamar, en 1940, rebaixáronlle a multa a 30.000.
Impulsor de proxectos como Nomes e Voces, unha base de datos pública sobre a represión en Galicia, o catedrático de historia contemporánea Lourenzo F. Prieto teima en centrar o foco en evitar que se socialice a culpa, «porque esa política, que era a que subxacía na idea da ‘reconciliación nacional’, foi a mellor garantía para a impunidade. Centrámonos moito nas vítimas e é lóxico, pero quizais esquecemos falar dos verdugos cando todos coñecemos quen son. Vila a vila, cidade a cidade, sabíase ben quen matara, quen se aproveitara… En Ribadeo, onde eu nacín, botas unhas horas, falas aquí e alá, infórmaste, e reconstrúes todo o mapa do franquismo. Os nomes das familias, os cambios nas propiedades… Todo isto pode e debe ser estudado, e temos fíos a seguir porque case sempre hai pegada documental, tamén na historia das empresas e nas estratexias familiares de defensa, do que temos un exemplo na conserveira Massó na que, para protexerse o irmán roxo, foi substituído polo falanxista á fronte do negocio». Lourenzo F. Prieto tamén recoñece que co paso dos anos moitas percepcións mudaron, e comenta que hoxe non sería posíbel sen escándalo que unha persoa como o historiador Carlos Alonso del Real, «nos recibira como alumnos da Facultade de Historia contándonos abertamente, ‘eu fun nazi e estiven na División Azul’».
O pontevedrés Manuel Portela Valladares foi unha figura política destacada, cun abano de cargos que o levou dende a gobernación xeral en Cataluña á presidencia do Consello de Ministros na República. Centrista, galeguista, masón, grande amigo de Castelao, fixera tamén unha importante fortuna económica, con accións nas minas do Rif e outras empresas propias. Fundou e sostivo, de 1924 a 1936, El Pueblo Gallego, un xornal decisivo para as aspiracións autonomistas galegas, que tiña o seu local nun edificio con finca á beira da Porta do Sol viguesa. Aos poucos días do golpe de Estado entraron os militares e espetaron un sable na mesa do director, tomando posesión. O xornal colleuno para si a Falange. Nunca volveu ás mans do seu dono. Exiliado Portela en Francia, ademais da expropiación doutros moitos bens e fincas, impuxéronlle unha multa de quince millóns de pesetas, acorde cun relatorio pormenorizado de bens feito polo Xulgado Civil Especial de Responsabilidades Políticas da Coruña. No seu derradeiro testamento, en 1955, uns meses antes de morrer en Bandol (Francia), deixou o Museo de Pontevedra como legatario de todos os seus bens, títulos e dereitos, e co mandato de que litigara para rescatalos. Que se saiba nada se fixo por intentar ese rescate. O edificio de El Pueblo Gallego botárono abaixo, non se conservou nin sequera o que algúns reputaban que era un sillar da antiga muralla de Vigo no que se apoiaba. Eran os anos 90, o xornal deixara de publicarse o 17 de xuño de 1979, cun titular expreso na portada «Adiós a Galicia». A praza ocúpaa agora o fermoso edificio do Colexio de Arquitectos. Non hai placa que lembre nin as migallas desta historia de gloria e roubo.
Hai tamén historias de reparación. Serodia, dolorosa, pero con final esperanzador. A actriz María Casares nunca volveu a Galicia. Marchara adolescente co seu pai, Santiago Casares Quiroga, e non quixo volver á Coruña a revivir a dor nin cando Franco se extinguiu. A casa familiar, da rúa Panaderas 12, foi incautada e roubada e destruída a biblioteca. Durante anos foi sede da Cruz Vermella, en 1951 subastouse o predio e aínda que outra filla do dirixente republicano, Esther, fixo a oferta máis alta non lla admitiron. Segregáronse 220 metros cadrados da horta e ergueuse un edificio de dez plantas. Pasados os anos adquiriu a casa do ex-dirixente republicano o Concello da Coruña e finalmente, o que se conservaba do edificio e finca orixinal, foi rehabilitado. O 14 de abril de 2007 abriuse como casa museo e hoxe podemos visitala como lembranza dun tempo democrático fanado por unha rebelión militar violenta.
María Casares con Albert Camus.
En setembro de 1995 o Boletín Oficial do Estado publica o decreto 1432/1995 aprobando un «Acordo transaccional entre o Estado e Juan Negrín Jr.» (quizais puxeron Jr. por non poñer o segundo apelido Mijailovich): 287 millóns de pesetas de 1995 foi a valoración publicada para rehabilitar o patrimonio espoliado a seu pai. Ao cambio actual coa inflación serían algo máis de dous millóns e medio de euros. Non foi o único patrimonio devolto, nin publicado no BOE, pero si que chama a atención pola figura afectada. O neurofisiólogo Juan Negrín López presidira a República entre 1937 e 1945 e formaba parte dunha familia canaria con negocios relevantes. Morreu en 1956, exiliado en París, e en 1976 os seus descendentes fixéronse fortes para reclamar o patrimonio roubado, que non era pouco. En particular, porque moitas fincas no centro da cidade de Las Palmas estaban edificadas, e o seu fillo, tamén médico, chegaba dos Estados Unidos disposto a recuperar o patrimonio familiar. Documentos, decisión política e capacidade económica xuntáronse para que o asunto chegara a bo porto despois de dezanove anos de litixio e a ameaza de Negrín fillo de levar as cousas ao Tribunal de Estrasburgo.
Impunidade. Quizais sexa esta a marca que mellor define unha época. Unha capacidade que non todos tiñan, pero cando se trataba de certos nomes e institucións, funcionaba e transmitiuse máis alá da ditadura. Felisindo Rodríguez foi un crego ben coñecido nos tempos do bispo Angel Temiño na diócese de Ourense dos anos 60 e 70. Exerceu na parroquia verinense de Tamaguelos, foi profesor de relixión e tiña unha empresa de pompas fúnebres. De acreditada estirpe nacional-católica, non lle custou adaptarse aos novos tempos. Axiña se fixo hooligan da dereita, con visitas a prisión a Tejero incluídas, e foi acreditado campión na procura de votos de UCD e PP sucesivamente. En 1981 o Museo Arqueolóxico de Ourense trataba de recuperar un importante peto de ánimas da parroquia de Felisindo que desaparecera. O crego intervira no asunto e fixera un agasallo. Nada se soubo do destino até que o novo propietario apareceu en 1983 nas páxinas da revista ¡Hola!. A esposa de Manuel Fraga posaba sorrinte ao lado do peto nos xardíns da residencia de verán en Perbes. E seguirá alí?
Carmen Estévez, muller de Manuel Fraga, nos xardíns da casa de Perbes diante do peto de ánimas desaparecido de Tamaguelos (Verín).
Como as figuras de Abraham e Isaac que esculpiu o Mestre Mateo, outros dous barbados únense no tempo nesta historia de infamias: Sócrates e Valle-Inclán. En Tui empezou a dar as súas primeiras clases o pintor Manuel Prieto Coussent, nado en Ribadeo en 1907. O 3 de maio de 1936 un busto de Sócrates deseñado por el era inaugurado nos xardíns de Santo Domingo, sobre unha columna de pedra gravada cunha máxima socrática, «O mellor xeito de vivir é practicar a vida e a xustiza». O 21 de xuño do mesmo ano nos xardíns Vicenti de Pontevedra inaugúrase outra peza de Prieto Coussent esculpida tamén por canteiros tudenses, desta volta adicada a Valle-Inclán. As crónicas da época lembran a interpretación dos himnos galego e republicano e os discursos do gobernador Gonzalo Acosta Pan. Pouco duraron a alegría e a homenaxe. O busto de Sócrates arrancárono os falanxistas do pedestal, guindárono ao río Miño e nunca se recuperou. A escultura de Pontevedra exiliárona en 1952 á Curota, no Barbanza, onde nunha ocasión foi arrincada e guindada monte abaixo, pero recuperada aínda hoxe se pode visitar. A reparación poética de Sócrates tardou máis pero fíxoa o colectivo Levada Libre recadando cos veciños o diñeiro preciso para volver a esculpir a obra de Prieto Coussent. En xuño de 2010 volveu dignamente ao emprazamento primeiro. O orixinal permanece acaso no fondo do río ou quizais xa adorna a Atlántida submersa.
Ningún comentario:
Publicar un comentario