Anna Turbau: “Cando cheguei, Galicia era unha batalla permanente. Non era, para nada, un pobo pasivo”

Montse Dopico 

http://praza.gal/

“Atopeime coa realidade galega case por casualidade. Eran os principios dos setenta. Os movementos populares xurdían cunha forza que coincidía coa miña. O seu obxectivo era o meu, tanto vital como político. E alí quedei. Os tópicos sobre Galicia derrubáronse logo dunha historia repleta de silencio e sufrimento. O meu traballo era moi claro, saltar as barreiras do caciquismo, a censura e a represión policial”. Así falaba a fotógrafa catalá Anna Turbau nunha entrevista coa profesora Rebeca Pardo no 2012. Estas palabras súas, tan definitorias do que foi o seu labor no noso país naquel tempo, están recollidas en varios dos artigos do catálogo Anna Turbau. Galicia 1975-1979, a publicación que acompaña a exposición A intimidade da imaxe, organizada polo Consello da Cultura, que pode verse ata o próximo 16 de xaneiro no Colexio de Fonseca.

“O meu traballo era moi claro, saltar as barreiras do caciquismo, a censura e a represión policial”

Turbau, un dos grandes nomes do fotoxornalismo da Transición, chegou a Galiza sendo moi nova, no 1975, para facer unha reportaxe sobre as vivendas deseñadas polos arquitectos César Portela e Pascuala Campos para as familias xitanas de O Vao, Poio, Pontevedra. Instalouse durante quince días co seu compañeiro, o realizador Llorenç Soler, na caseta de obras, desde onde a convivencia diaria coa comunidade cigana lle deu unha perspectiva que fixo único o seu traballo alí realizado, e que anunciará o que virá despois, ata 1979. Porque por aquí quedou, sen nun principio agardalo e, como ela mesma di, “penso que atinei”. Turbau vén de cederlle ao Consello da Cultura máis de 10.000 negativos do seu arquivo desa época que volven, así, ao lugar onde naceron corenta anos despois. Unha escolma deles conforma a mostra A intimidade da imaxe, comisariada por Margarita Ledo.

Anna Turbau coñecera a César Portela a través do tamén arquitecto Salvador Tarragó, para o que fixera antes unha serie de fotografías de corte social no distrito de Ciutat Vella de Barcelona, cidade na que vivía. Estudara Deseño Gráfico, pero xa antes de chegar a Galiza fora decatándose de que a súa era unha vocación máis xornalística. “Tarragó estaba a preparar unha exposición sobre Ildefons Cerdà, o deseñador do Eixample. El formulaba xa a problemática do barrio antigo, que había que limpar, abrir… Mais en realidade, alén da construción dos edificios, toda a problemática do barrio vello seguía igual”, lembra Turbau en entrevista con Praza. O seu traballo, daquela, tratou de reflectir o estado das vivendas e as condicións de vida da veciñanza que habitaba a cidade vella. Despois, foi testemuña da ocupación dun piso por unha familia, sobre a que publicou unha reportaxe na revista Interviú, iniciando o seu labor como fotógrafa independente desta publicación.

“Alén da construción dos edificios, toda a problemática do barrio vello seguía igual”

Cando chegou ao Vao, sabía ben xa o que quería facer. “Alí había” -lembra- “unha muller, unha matriarca, que se chamaba Odila. Unha persoa moi intelixente e con grande capacidade de comunicación. Penso que foi a empatía entre nós o que me abriu as portas. Eles sabían que eu non ía alí para facerlles ningún mal, que só quería contar o que pasaba. Establecín unha relación de confianza moi bonita coa comunidade”.

“Había no Vao unha muller, unha matriarca, que se chamaba Odila. Unha persoa moi intelixente. Penso que foi a empatía entre nós o que me abriu as portas”

O seu traballo no Vao e a súa amizade con César Portela facilitáronlle o contacto coa Coordinadora Nacional de Afectados pola Autoestrada do Atlántico e coas loitas pola recuperación dos montes comunais. Iniciábase, así, o seu -inmenso- labor de documentación das mobilizacións dos movementos sociais galegos da época. “Chegabas a Galicia coa idea de que era un pobo moi bonito, que o é, cunhas paisaxes marabillosas, no que se comía moi ben. Unha serie de tópicos, pero cando comezabas a coñecer a realidade descubrías unha historia completamente diferente. Uns movementos sociais moi importantes: as loitas contra o trazado da autoestrada, polos montes comunais, polos dereitos laborais en Ascón… Cando cheguei eu, estaba todo por facer e Galicia era unha batalla permanente. Non era, para nada, un pobo pasivo. Era un pobo moi activo que pelexaba polos seus dereitos”, indica.

“Cando comezabas a coñecer a realidade descubrías unha historia completamente diferente dos tópicos. Uns movementos sociais moi importantes”

O catálogo Anna Turbau. Galicia 1975-1979, editado por Natalia Poncela, recolle boa parte das imaxes máis icónicas daquel tempo. As mobilizacións contra as consecuencias sociais, económicas e ambientais da construción da autoestrada do Atlántico -con fotografías de absoluta potencia expresiva, como as que recollen o protagonismo das mulleres, enfrontándose aos grises, nos piquetes de Guísamo-; as protestas da Coordinadora para a recuperación dos montes comunais; as manifestacións en apoio aos traballadores de Astano e Bazán en Ferrol e Ascón en Vigo ou as convocada no 1978 pola Asociación Galega da Muller tras a violación de tres nenas nesta mesma cidade; as protestas paralelas ao acto de asunción do cargo de presidente na Xunta preautonómica por parte de Antonio Rosón; a conmemoración, no 1978, do Estatuto de Autonomía do 1936, a manifestación pro-autonomía do 4 de decembro do 1979 en Vigo; o primeiro atentado mortal dos GRAPO; as marchas polo Día da Patria ou as eleccións municipais do 1979.

Mais a documentación de todas aquelas mobilizacións sociais e políticas tiña que amolar ao poder. “Eu era a única muller fotógrafa que había. Daquela era algo novidoso. Era fotógrafa de conflitos e a policía víame coa cámara cada vez que pasaba algo. Eu facía o que tiña que facer e punto, que era o que faciamos homes e mulleres. Pero claro que acabei tendo problemas coa policía. Non cos compañeiros, que sempre me apoiaron. Pero todos os que traballamos naquel tempo temos claro que era a factura que tiñamos que pagar, simplemente, por estar alí facendo o que había que facer”, asegura.

“Eu era a única muller fotógrafa que había. Daquela era algo novidoso. Era fotógrafa de conflitos e a policía víame coa cámara cada vez que pasaba algo”

O 31 de xaneiro de 1978 afundiuse o buque Marbel. Faleceron 27 persoas naquela traxedia no mar en Galicia -unha de tantas-. E Anna Turbau acompañou as familiares dos afectados durante a deriva e afundimento deste pesqueiro nas Cíes. Escolleu fotografalas a elas, segundo explica, para evitar un enfoque “morboso”. Mais esta serie é unha mostra máis, das moitas que se perciben no seu traballo, da conexión especial que tiña e ten coas mulleres. “É algo do que eu mesma non me decatara pero, revisando o meu traballo co tempo, vin que nas miñas fotos saían moitas máis mulleres que homes. Eu viña de Barcelona e atopeime con aquel rural galego tan duro, con aquelas mulleres que conseguían sobrevivir soas naquela sociedade caciquil, porque os seus maridos ou morreran na guerra, ou emigraran… Pero é que ademais as mulleres tiñan un rol moi activo nos conflitos sociais. As mulleres galegas -todas as mulleres- son tan potentes… En Galicia vía mulleres fortes, loitadoras... Tamén ten que ver, supoño, coa miña propia historia. Eu viña dunha familia moi marcada pola represión franquista e o silencio. Iso axudoume a aprender a abrir os ollos”, sostén.

Como comenta Rebeca Pardo no seu texto no catálogo Anna Turbau: Galicia 1975-1979, “a visibilización pública do papel das mulleres naqueles anos e na historia é unha responsabilidade importante que non sempre se asumiu dun xeito apropiado, sobre todo a representación visual das mulleres con carácter en roles activos que se manifestan non só por temas económicos ou laborais, senón tamén por cuestións como as violacións ou os abusos que Anna Turbau recolle nas súas fotografías”. Máis adiante engade que a autora ofrécenos “unha visión tamén centrada no lado máis humano das situacións vividas”, malia que “o seu retrato das mulleres españolas daqueles anos é máis activo e combativo. Concretamente, vemos as feministas, as viúvas ou as mariscadoras a loitaren e a traballaren pola xustiza, a reclamaren o que consideran seu por dereito. Mulleres con carácter, con determinación, con vontade, con forza e con axencia”.

Segundo Rebeca Pardo, Turbau retrata mulleres con carácter, con determinación, con vontade, con forza e con axencia

Pardo salienta tamén, no seu artigo, outra dimensión que pode axudar a comprender o traballo de Turbau. Porque, di, coma outros fotógrafos da súa contorna, distanciouse “das representacións oficiosas e do centro neurálxico daquela España convulsa para centrar a súa atención nas provincias, nas tradicións nacionais de raíces máis profundas e nas culturas que se mantiveron máis afastadas das imposicións da ditadura”. Traballar como fotógrafo independente e, na periferia, podía supoñer entón certa liberdade creativa.

Pardo aprecia na obra de Turbau, ademais, un “documentalismo humanista directo”, nado, en parte da resposta ás imaxes “estandarizadas, anódinas e repetitivas do franquismo”. Exemplo deste xeito de entender o traballo sería o traballo de Turbau no psiquiátrico de Conxo, que capta “a humanidade das pacientes e non a habitual dexeneración, marxinalidade e violencia con que naqueles tempos adoitaban fotografarse este tipo de institucións e doentes”. A propia Turbau lembra, desta serie, que “non se podía entrar nos psiquiátricos e moito menos con cámara. Eu conseguino a través dun médico e estiven só como unha hora. Fun facendo unha sorte de travelling visual do que atopei. Case non había luz. Alí estaba unha nena duns 14 anos cunha discapacidade psíquica que sempre ía coa súa boneca, ou mulleres que eu vía gordas, cousa que me sorprendía porque moito non comían. Despois decateime de que estaban embarazadas…”.

“En Conxo case non había luz. Alí estaba unha nena duns 14 anos cunha discapacidade psíquica que sempre ía coa súa boneca, ou mulleres que eu vía gordas. Despois decateime de que estaban embarazadas”

En confluencia con Pardo, Cristina Zelich subliña no catálogo -que tamén inclúe un limiar de Ramón Villares, un texto de análise do contexto histórico de Emilio Grandío e un artigo de Margarita Ledo sobre a súa amizade con Anna e sobre o seu proxecto comisarial para a exposición do Colexio de Fonseca- que o traballo de Turbau pode enmarcarse na renovación da fotografía española nos 70. Os fotógrafos que se interesaron polo rural -indica Zelich- “fotografaron unha realidade que estaba lonxe de se adecuar á iconografía oficial, estereotipada e centrada no pintoresquismo que se difundira durante o franquismo. Herdeiros, en certo modo, do realismo humanista dos fotógrafos da xeración anterior, o que distingue estes daqueles é a súa mirada, afastada dos tópicos neorrealistas, marcada por unha franqueza -poderiamos mesmo falar de dureza en determinadas ocasións- non exenta nalgúns casos de ironía, coa súa forma directa de observar e documentar a realidade fuxindo de poéticas edulcoradas”. 

Os fotógrafos que se interesaron polo rural -indica Zelich- “fotografaron unha realidade que estaba lonxe de se adecuar á iconografía oficial, estereotipada e centrada no pintoresquismo que se difundira durante o franquismo

Preguntada por esta cuestión, Turbau foxe de discursos teóricos sobre o seu propio traballo. “En verdade” -afirma- “sempre fun autodidacta. Na miña xeración non había escolas. O que tiñamos era algúns libros: de Robert Capa, de Cartier-Bresson…, que nos pasabamos uns a outros, porque eran moi caros e non había diñeiro para mercalos. Eu fotografaba o que vivía. Tiña vinte e pico anos, ademais. Agora, se teño que facer unha foto xa sei ben como facer. Pero daquela era máis botar a antena, co obxectivo de facer fotos do que pasaba, do que realmente existía, naquela España na que tentaban enganarnos e agochar a realidade”. 

“Na miña xeración non había escolas. O que tiñamos era algúns libros: de Robert Capa, de Cartier-Bresson…, que nos pasabamos uns a outros, porque eran moi caros”

Turbau instalouse, tras decidir ficar un tempo en Galiza, en Santiago, desde onde colaboraba coas publicacións Interviú e Primera plana. Mais o seu legado non inclúe só, tal como salienta Zelich, imaxes dos movementos populares ou das protestas sindicais, senón que “tamén investigou coa súa cámara a realidade rural, as festas e romarías, o traballo das mariscadoras ou o universo dos curandeiros”, sendo estas obras as que entroncan mellor co “novo documentalismo xurdido en España na metade dos setenta”, con Cristina García Rodero entre os seus representantes.No catálogo recóllense imaxes de Compostela, das illas de Sálvora e Cortegada, de mariscadoras das rías de Noia e Pontevedra, dos Ancares, das Neves ou do Rosal, entre outros lugares, ademais de retratos do Entroido ourensán, de festas diversas ou do cemiterio de Bonaval, de curandeiras e compoñedores, de procesións… Alén dalgúns retratos e, por suposto, das fotos de O Vao e de Conxo.

A autora permaneceu en Galiza, de xeito máis ou menos continuada, entre o 1975 e 1979. De cando en vez retornaba a Barcelona, até que tivo que facelo dun xeito máis definitivo cando a presión da policía chegou a seu límite. E foi difícil, para ela, adaptarse á súa nova contorna profesional. “En Galicia sempre me sentín moi libre no aspecto profesional. En Cataluña non. Nin daquela, nin despois nin hoxe. Como dicía antes, paguei un prezo por facer o meu traballo. Pero volvería pagalo contenta”, asegura.

A exposición que pode verse ata o 16 de xaneiro no Colexio de Fonseca, A intimidade da imaxe, realiza unha escolma que trata de reflectir eses cinco anos de traballo de Turbau en Galiza. “Dunha banda, unha Galicia rural de gran riqueza visual e compositiva que emerxe a través da ollada desta fotógrafa que investigou coa súa cámara a realidade rural, as festas e romarías, o traballo das mariscadoras ou o universo das curandeiras. Da outra, deu visibilidade a unha serie de problemáticas e reivindicacións populares, desde as mobilizacións contra as obras da autoestrada do Atlántico, as manifestacións sobre a situación das empresas navais, os debates sobre a autonomía e as vontades nacionalistas, que lle ocasionaron, en máis dunha ocasión, problemas coa policía. Ademais, na mostra pódense ver ideas recorrentes no traballo de Turbau como son a cama, as olladas ou as mans, que ofrecen unha mirada moi persoal e humanizada que caracteriza a fotografía de Anna Turbau”, segundo salientou o Consello da Cultura.

Anna Turbau con Ramón Villares, na presentación do catálogo

"Na mostra pódense ver ideas recorrentes no traballo de Turbau como son a cama, as olladas ou as mans"

A comisaria da mostra, Margarita Ledo, explica no catálogo que “é a participación dun certo imaxinario no modo de ollar o que queriamos acordar nas persoas” que vaian ver as fotos de Turbau, organizadas a partir da procura do “ámbito (irrepetíbel) que a imaxe constrúe entre a autora e as persoas, os lugares, as accións que fotografa. A escolla das fotos ten que ver, tamén, coa “intimidade que, de maneira latente, ou patente, se establece sempre que a palabra “autora” aparece: idear, escoller, fotografar o que te conmove, o que te move por razóns antropolóxicas, sociais, políticas, o que te configura no que te expresa, o que te leva a tomar partido e á marxe -ou ao contrario- da imaxe como espectáculo visual, como shock que suspende o sentido, como manierismo estético ou como artefacto comercial”. Como di a propia Anna, o que fai é achegarse ás persoas “con respecto”. Sen xulgalas, sen “poñelas en cuestión”. Cun enfoque, tamén, moi “de sentimento”. Simplemente, estando ao seu carón.

Ver tamen:
http://ecoshospitalarios.blogspot.com.es/2016/12/anna-turbau.html